تبیین تکامل برزخی و مبانی فلسفی آن از دیدگاه علامه حسن زاده آملی

تکامل برزخی به عنوان یکی از آموزه های دینی و حکمت اسلامی، در این تحقیق ذیل سه مطلب مورد بررسی قرار گرفته است: «پیشینه تکامل برزخی در نصوص دینی و حکمت مشاء با توجه به آثار مکتوب علّامه حسن زاده»، «تبیین تکامل برزخی از دیدگاه علّامه حسن زاده» و «مبانی فلسفی تکامل برزخی از دیدگاه علّامه حسن زاده». در مطلب نخست نشان داده شده است که موضوع تکامل انسان در عالم برزخ، در نصوص دینی، مسلّم و ضروری است و مسأله تکامل برزخی نفس انسانی از متون دینی به آثار حکمای اسلامی راه یافته است. دیگر اینکه نمایندگان مشاء، نخستین قدم ها را در تبیین فلسفی تکامل برزخی برداشته اند لکن با توجه به مبانی مخدوش ایشان در بسیاری از مسائل هستی شناسی و معرفت شناسی، نتوانسته اند از عهده تبیین عقلانی این مسأله برآیند. در مطلب دوم به هویت تکامل برزخی و مهم ترین مولفه های آن از دیدگاه علّامه حسن زاده پرداخته شده است و نشان داده شده که علم و عمل به عنوان مهم ترین عوامل معرفتی و غیرمعرفتی تکاملِ انسان در نهایتاً این نتیجه به دست آمده که عوامل تکامل، در فرآیند حرکت جوهریِ به معنای اشتداد وجودی نشئه دنیا و آخرت اعم از نشئات مثالی و عقلی، نقش مستقیم در تکامل برزخی انسان دارند. در ادامه به موجب این دیدگاه، کیفیت تأثیر این دو عامل در تکامل برزخی، تبیین و بررسی شده است و نفس ناطقه انسانی و تجدد امثال، می توانند مرتبه وجودی انسان را از حد تجرد برزخی تا مرتبه تجرد تام عقلی ارتقاء دهند. در مطلب سوم به مهم ترین مبانی فلسفی تکامل برزخی که در آثار علّامه حسن زاده تصریحاً یا تلویحاً به آن ها اشاره شده، پرداخته شده است و از جمله حقیقت وحدانی نفس ناطقه انسانی، حرکت، تجرد قوه خیال، اتحاد عاقل به معقول و اتحاد عمل و عامل مورد بحث قرار گرفته است و در خلال مباحث، به نقش هر یک از این مبانی در پایه ریزی و تحکیم ابعاد فلسفی مسأله تکامل برزخی، اشاره شده است: نظیر نقش قوه خیال در بقاء نفوس ناقصه، قوام عوالم اخروی، انشاء و ایجاد ابدان و صور اخروی و بسترسازی برای ترقی نفوس و همچنین نقش نظریه اتحاد عاقل به معقول و حرکت اشتدادی نفس و نظریه اتحاد عمل و عامل در رسیدن به مرتبه تجرد عقلی.